بیتردید تصویب این لایحه جلوهای دیگر از خیانت های محمد رضا پهلوی به وطن و مردم ایران بود. اکنون که دهه ها از آن زمان می گذرد و ایرانیان به برکت انقلاب اسلامی، استقلال و عزت ملی را با تمام وجود احساس می کنند، بر آن شدیم تا پس از نگاهی اجمالی به پیشینه و زمینه های پیدایش حق قضاوت کنسولی(کاپیتولاسیون) به بررسی نقش لایحه کاپیتولاسیون در جریان اعتراضات ضد رژیم شاه و نیز نقش روحانیت در حفظ استقلال کشور بپردازیم.
تعریف و پیشینه
کاپیتولاسیون معاهدهای است که به موجب آن هرگاه یکی از اتباع کشوری وارد کشور دیگری شود، آن شخص تحت حوزه قضایی کشور خود بوده و اعمال قضاوت از طریق کنسولهای محلی صورت میپذیرد. این معاهدات عموما بین کشورهای اروپایی از یک سو و کشورهای آسیایی و آفریقایی از سوی دیگر منعقد شده است. توجیه این امر از سوی کشورهای اروپایی این است که چون موسسات و سازمانهای آنها در کشورهای هدف، دقیقا مورد حمایت واقع نمیشود، چنین تمهیداتی ضروری است.
نخستین پیمان در دنیا که درباره موقعیت و وضعیت شهروندان خارجی بود، در ۲۰ مارس ۱۶۰۴ بین پادشاه فرانسه هنری چهارم و احمد اول سلطان عثمانی بسته شد. این قرارداد دوستانه دارای چند فصل، یا به زبان لاتین، کاپیتول، بوده است. اصلی ترین مفاد این قرارداد ناظر بر تامین امنیت زائران مسیحی اورشلیم از سوی دولت عثمانی بود.
عهد نامه ترکمنچای، منشأ رژیم کاپیتولاسیونی در ایران
ریشه کاپیتولاسیون در ایران به عهدنامه ترکمنچای برمیگردد، البته پیش از آن در دوران صفویه، فرانسویها از حق کاپیتولاسیون بهرهمند بودند؛ ولی به دلیل اجرای شرایط برابر برای دو کشور،این قانون در آن زمان تاثیرات منفی زیادی برجای نگذاشت: «مقررات کاپیتولاسیون.... در سال 1827 به موجب عهدنامه ترکمنچای از طرف دولت روسیه تزاری به ایران تحمیل شد و پس از آن انگلستان و سایر کشورهای اروپایی هم این امتیاز را برای خود قائل شدند».
منشأ رژیم کاپیتولاسیونی در ایران را به طور قطع باید معاهده ترکمانچای مورخ 10 فوریه ۱۸۲۸ دانست.
با سقوط زندیه و روی کار آمدن شاهان بی کفایت قاجار ضعف دولت ایران آشکار شد، روسیه تزاری در تعقیب سیاست توسعهطلبانه خویش شروع به دست اندازی به خاک ایران ، خصوصاً ایالات شمالی کرد. دوره اول جنگهای ایران و روس به شکست نظامی ایران منتهی شد و موجب انعقاد عهدنامه صلح گلستان در سال ۱۸۱۳ شد . دولت ایران که در موضع ضعف و ناتوانی قرار داشت در صدد جلب حمایت فرانسه برآمد لکن عهدنامه صلح تیلسیت بین ناپلئون و تزار روس، امیدهای ایران را در جهت حمایت فرانسه در مواقع ضروری به یأس مبدل ساخت. دوره دوم جنگهای ایران و روس شروع و این بار نیز به شکست دولت و نظامیان ایران انجامید و منجر به انعقاد عهدنامه 1828 ترکمانچای شد. به موجب این قرارداد، قسمتهای مهمی از ایالات شمالی ایران به روسیه تزاری واگذار گردید. در بندهای دیگر این عهدنامه حق قضاوت کنسولی برای اولین بار به صورت یکجانبه به یک مملکت مستقل تحمیل شد. فصول 7 و 8 این معاهده نامه به طور صریح به موضوع اعطای حق قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) به دولت روسیه مربوط می شود که به لحاظ اهمیت موضوع عین فصول در ذیل می آید.
فص