نیمه شعبان در روایات
روایات نقل شده از پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه بر اهمیت شب‌زنده‌داری و عبادت در شب نیمه شعبان تأکید دارد؛ از جمله در روایتی آمده است:جبرئیل در شب نیمه شعبان پیامبر را از خواب بیدار کرد و ایشان را به برپایی نماز، قرائت قرآن، دعا و استغفار در این شب سفارش نمود.[۱] در روایتی دیگر، یکی از همسران پیامبر از عبادت خاص و سجدههای طولانی و متعدد پیامبر در شب نیمه شعبان خبر داده است.[۲] در احادیثی از امام علی(ع) وامام صادق(ع) نیز بر عبادت و انجام اعمال خاص شب نیمه شعبان تأکید شده است.[۳]
دستهای دیگر از روایات، حاکی از اهمیت نیمه شعبان به سبب تولد امام مهدی(عج)، آخرین حجت خدا بر مردم است.[۴]
اسامی دیگر شب نیمه شعبان
- برات: برات به معنای حواله، سند و نوشته‌ای که به کسی دهند تا به استناد آن، پول یا هر چیز دیگر را از دیگری بگیرد. به حواله معنوی نیز برات می‌گویند و از آنجا که در شب نیمه شعبان خداوند برات (سند) آزادی از جهنم را به بندگان خود میبخشد به این شب، شب برات گفته می‌شود.[۵]
- لیلة الصک: صک معرّب چک فارسی و مترادف برات است.[۶]
- برات کاندیلی: در ترکیه به این شب، برات کاندیلی گفته می‌شود.
- شب رهایی: در آسیای جنوبی به شب نیمه شعبان، شب رهایی گفته می‌شود.[۷]
وقایع نیمه شعبان
۱- بر اساس گزارش‌های متعدد تاریخی و طبق دیدگاه مشهور شیعه پانزدهم شعبان[۸] سال ۲۵۵[۹] یا ۲۵۶ق[۱۰] روز تولد امام زمان(عج) است.
۲- درگذشت علی بن محمد سَمَری نایب خاص امام زمان و پایان غیبت صغری (۳۲۹ق).[۱۱]
فضیلت نیمه شعبان
روایات متعددی در اهمیت و فضیلت شب و روز نیمه شعبان وجود دارد. بخشی از فضیلتهای این شب در ذیل آمده است:
- گشایش درهای خشنودی، بخشش، روزی و نیکی در شب نیمه شعبان؛[۱۲]
- تقسیم روزی و ثبت شدن زمان مرگ انسان؛[۱۳]
- بخشیدن همه انسانها غیر از مشرک، قمارباز، فرد قطع رحم کرده، شراب خوار و فردی که بر انجام گناه اصرار میورزد.[۱۴]
- برترین شبها پس از شب قدر.[۱۵]
اعمال نیمه شعبان
| اعمال شب و روز نیمه شعبان | |
| شب نیمه شعبان |
اَللّهُمَّ بِحَقِّ لَیْلَتِنا (هذِهِ) وَ مَوْلُودِها وَ حُجَّتِکَ وَ مَوْعُودِهَا الَّتى قَرَنْتَ اِلى فَضْلِها فَضْلاً فَتَمَّتْ کَلِمَتُکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِکَ وَلا مُعَقِّبَ لاِیاتِکَ نُورُکَ الْمُتَاَلِّقُ وَ ضِیاَّؤُکَ الْمُشْرِقُ وَ الْعَلَمُ النُّورُ فى طَخْیاَّءِ الدَّیْجُورِ الْغائِبُ الْمَسْتُورُ جَلَّ مَوْلِدُهُ وَ کَرُمَ مَحْتِدُهُ وَالْمَلاَّئِکَةُ شُهَّدُهُ وَاللّهُ ناصِرُهُ وَ مُؤَیِّدُهُ اِذا آنَ میعادُهُ وَالْمَلاَّئِکَةُ اَمْد ادُهُ سَیْفُ اللّهِ الَّذى لا یَنْبوُ وَ نُورُهُ الَّذى لا یَخْبوُ وَ ذوُالْحِلْمِ الَّذى لا یَصْبوُا مَدارُ الَّدهْرِ وَ نَوامیسُ الْعَصْرِ و َوُلاةُ الاْمْرِ وَالْمُنَزَّلُ عَلَیْهِمْ ما یَتَنَزَّلُ فى لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ اَصْحابُ الْحَشْرِ وَالنَّشْرِ تَراجِمَةُ وَحْیِهِ وَ وُلاةُ اَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى خاتِمِهْم وَ قآئِمِهِمُ الْمَسْتُورِ عَنْ عَوالِمِهِمْ اَللّهُمَّ وَ اَدْرِکَ بِنا اءَیّامَهُ وَظُهُورَهُ وَقِیامَهُ وَاجْعَلْنا مِنْ اَنْصارِهِ وَاقْرِنْ ثارَنا بِثارِهِ وَاکْتُبْنا فى اَعْوانِهِ وَ خُلَصاَّئِهِ وَ اَحْیِنا فى دَوْلَتِهِ ناعِمینَ وَ بِصُحْبَتِهِ غانِمینَ وَ بِحَقِّهِ قآئِمینَ وَ مِنَ السُّوَّءِ سالِمینَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَواتُهُ عَلى سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِیّینَ وَ الْمُرْسَلینَ وَ عَلى اَهْلِ بَیْتِهِ الصّادِقینَ وَ عِتْرَتِهَ النّاطِقینَ وَالْعَنْ جَمیعَ الظّالِمینَ واحْکُمْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ یا اَحْکَمَ الْحاکِمینَ النّاطِقینَ وَالْعَنْ جَمیعَ الظّالِمینَ واحْکُمْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ یا اَحْکَمَ الْحاکِمینَ.
اَللّهُمَّ اقْسِمْ لَنا مِنْ خَشْیَتِکَ ما یَحُولُ بَیْنَنا وَ بَیْنَ مَعْصِیَتِکَ وَ مِنْ طاعَتِکَ ما تُبَلِّغُنا بِهِ رِضْوانَکَ وَ مِنَ الْیَقینِ ما یَهُونُ عَلَیْنا بِهِ مُصیباتُ الدُّنْیا اَللّهُمَّ اَمْتِعْنا بِاَسْماعِنا وَ اَبْصارِنا وَ قُوَّتِنا ما اَحْیَیْتَنا وَاجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنّا وَاجْعَلْ ثارَنا عَلى مَنْ ظَلَمَنا وَانْصُرنا عَلى مَنْ عادانا وَلا تَجْعَلْ مُصیبَتَنا فى دینِنا وَلا تَجْعَلِ الدُّنْیا اَکْبَرَ هَمِّنا وَلا مَبْلَغَ عِلْمِنا وَلا تُسَلِّطْ عَلَیْنا مَنْ لا یَرْحَمُنا بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.
اَللّهُمَّ اِنّى اِلَیْکَ فَقیرٌ وَمِنْ عَذاِبکَ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ اَللّهُمَّ لا تُبَدِّلْ اِسْمى وَلا تُغَیِّرْ جِسْمى وَلاتَجْهَدْ بَلاَّئى وَلا تُشْمِتْ بى اَعْداَّئى اَعُوذُ بِعَفْوِکَ مِنْ عِق ابِکَ وَ اَعُوذُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ عَذابِکَ وَ اَعُوذُ بِرِضاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ اَعُوذُبِکَ مِنْکَ جَلَّ ثَناَّؤُکَ اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلى نَفْسِکَ وَ فَوْقَ ما یَقُولُ الْقآئِلُونَ. |
| روز نیمه شعبان |
|
نیمه شعبان از دیدگاه اهل سنت
پانزدهم شعبان تنها برای شیعیان اهمیت ندارد بلکه برای اهل سنت به ویژه طریقتهای تصوف آن نیز جایگاه خاصی دارد. روایات متعددی از پیامبر(ص) و صحابه درباره اهمیت عبادت در این شب و مشخص شدن روزی و مقدرات انسان در آن وجود دارد.[۱۶] برخی از علمای اهل سنت در صحت این روایات تردید داشته و وجود فضیلت برای شب نیمه شعبان را رد می‌کنند این در حالی است که ابن تیمیه، نظریه پرداز سلفیه، نیز نتوانسته فضیلت این شب را نادیده بگیرد اما اجتماع مسلمانان در مسجد برای احیا و خواندن نماز صد رکعتی این شب را بدعت دانسته است.[۱۷]بر همین اساس علمای سلفی قرن چهاردهم و پانزدهم هجری نظیر تهانوی، یوسف قرضاوی و محمد صالح منجد شب زنده داری و برگزاری مراسم شب برات را عملی بیاساس و بدعت میدانند.[۱۸][۱۹][۲۰]
اهل سنتِ معتقد به فضیلت نیمه شعبان، به شب زنده‌داری و انجام امور عبادی نظیر خواندن قرآن، برپایی نمازهای مستحبی، دعا و روزه داری در روز نیمه شعبان اهتمام میورزند. این شب نزد آنان نیز به شب برات معروف است.[۲۱] خواندن صد رکعت نماز یا همان صلوة الخیر که در آن هزار بار سوره توحید خوانده می‌شود از جمله اعمال عبادی مشترک میان شیعه و اهل سنت است.[۲۲] مراسم شب برات در برخی از مناطق اسلامی نظیر شبه قاره هند بازیارت قبور، دادن غذا و صدقه به نیازمندان همراه است.[۲۳]
نیمه شعبان در ادب و شعر فارسی
نیمه شعبان در فرهنگ و ادب کهن فارسی، شب برات نامیده شده است و شاید یکی از دلایل این نام‌گذاری آن باشد که خداوند در این شب، برات (حواله یا سند) آزادی از دوزخ را به بندگان خود می‌دهد. ابوریحان بیرونی در کتاب «التفهیم» درباره شب برات چنین آورده: «...و شب پانزدهم از ماه شعبان، بزرگوار است و او را شب برات خوانند و همی پندارم، این از قبیل آن است که هر که‌اندرو عبادت کند و نیکی به جای آورد، بیزاری یابد از دوزخ».[۲۴]محمد غیاث‌الدین رامپوری نیز در غیاث اللغات -یکی از فرهنگهای فارسی- شب پانزدهم شعبان را شب برات توصیف کرده است که در آن فرشتگان به فرمان خدا روزی انسان را تقسیم می‌کنند.[۲۵]
در همین راستا شاعران پارسی زبان نیز در اشعار خود به شب نیمه شعبان اشاره کرده‌اند و از عناوینی نظیر شب برات، لیله الصک، شب بیزاری، برائت از آتش دوزخ و شب عبادت برای این شب استفاده کرده‌اند. حافظ شیرازی در کنار کلمه برات از تعبیر شب قدر برای نیمه شعبان استفاده کرده است، که بهاءالدین خرمشاهی در کتاب «حافظ‌نامه» معتقد است منظور حافظ از «برات» در این بیت، شب نیمه شعبان است.
| چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی | آن شب قدر که این تازه براتم دادند[۲۶] |
مولوی نیز از تعبیر شب قدر و برات برای نیمه شعبان استفاده کرده است:
| شب «قدر» است او، دریاب او را | امان یابی چو برخوانی براتش[۲۷] |
جشن‌های نیمه شعبان
شیعیان به مناسبت سالروز میلاد امام مهدی(ع) اقدام به برگزاری جشن، چراغانی‌های گسترده، مولودی‌خوانی، قربانی کردن و غذا دادن به فقرا می‌کنند. برگزاری این جشنها در ایران پررنگتر و در قالب دهه مهدویت، در چند روز برگزار می‌گردد. بخش مهمی از جشن‌های نیمه شعبان توسط مردم در اماکن مذهبی، محلهها و بازارهای شهرهای ایران برگزار می‌گردد. مسجد جمکران یکی از میزبانان اصلی برگزاری جشن‌های مهدویت در ایران است. این روز در ایران تعطیل و روز جهانی مستضعفان نامیده شده است.[۲۸]
در عراق نیز شیعیان ضمن برگزاری جشن نیمه شعبان، به زیارت امام حسین علیه‌السلام میروند. در سالهای اخیر پیاده روی به سمت کربلا در ایام نیمه شعبان مرسوم شده است. جشن‌های نیمه شعبان توسط شیعیان بحرین، یمن، مصر، لبنان و سوریه و هند نیز برگزار می‌شود.[۲۹]
